Gornji Podgradci

Gornji Podgradci Istorija

Gornji Podgradci su imali burnu istoriju. Prvi poznati naseljenici ovog i šireg prostora bilo je ilirsko pleme Oserijati. Na ovaj prostor prodiru kratkotrajno Kelti, a početkom II vijeka p.n.e. Balkan zauzimaju Rimljani koji osvajaju i podgradačko područje 35 godine p.n.e.

Prilikom velike seobe naroda od IV do VII vijeka ovaj prostor naseljavaju slavenska plemena o čijem životu u narednim vijekovima ima malo podataka. Uglavnom osvajači, jedni za drugima su se smjenjivali ostavljajući tragove na život ljudi ovoga kraja.

Dosta interesantni podaci su za srednji vijek.

Početkom XII vijeka ovaj prostor su osvojili Mađari koji su novo-pripojene krajeve uključili u svoju administrativno teritorijalnu organizaciju; podjelili ih na župe.

Područje Gornjih Podgradaca pripalo je srednjovjekovnoj župi Vrbas čije je sjedište bio Vrbački grad, koji se prvi put spominje 1293. godine. Dosadašnja istoriografija nije dala konačan sud o tome gdje se tačno nalazio Vrbaški grad.

Na mnogim istorijskim kartama on je smješten na području sjeverne Kozare, a kako ni jedan ostatak srednjovjekovnih naselja ovog prostora ni ne liči na arhitekturu tog vremena (visoke zidine sa sigurnom zaštitom na vrhu brda), osim onog koji se nalazi južno od Gornjih Podgradaca na brdu Pavetnjak na 285m n.v.

Svaka razumna logika govori da su arheološki ostaci na pomenutom uzvišenju ostaci nekadašnjeg Vrbaškog grada koji je dobio naziv po rijeci Vrbaška. U blizini ostataka Vrbaškog grada danas je jasno uočljivo mjesto gdje je nekad bila crkva - crkvište.

Grad se nalazio na lijevoj obali pomenute rijeke na dosta strmom uzvišenju koje je predstavljalo glavnu stratešku zaštitu od neprijatelja. Pretpostavlja se da je u Vrbaškom gradu živjela aristokratija (plemstvo), a nizvodno od tog mjesta u proširenoj aluvijalnoj ravni Vrbaške nastalo je naselje (predgrađe) slobodnih i zavisnih ljudi.

Pošto se predgrađe nalazilo ispod grada (u visinskom smislu) ono je dobilo naziv Podgradci, s tim da naselje u gornjem toku Vrbaške dobilo je naziv Gornji Podgradci, a naselje u donjem toku Vrbaške Donji Podgradci.

Pod današnjim imenom Gornji Podgradci prvi put se spominju 1334. godine. Koliki je značaj Vrbaškog grada govori i podatak da ga je 1398. godini posjetio mađarski i austrijski kralj, a kasnije i njemački car Sigismund.

Podgradčani ostatke Vrbaškog grada danas pogrešno nazivaju "Grad Marije Terezije" ili "Marijin grad".

Marija Terezija, austrijska carica vladala je od 1740. - 1780. i za njenog vremena austrijska teritorija nije se širila južno od Save, što znači da nije nikada vladala Gornjim Podgradcima.

Taj naziv je vjerovatno dat iz razloga što je Marija svojim podanicima davala reforme kojima je položaj stanaovništva bitno popravljen u odnosu na položaj stanovništva u Gornjim Podgradcima, u okviru Turskog carstva, u to vrijeme. Tako da je vladavina Marije Terezije na ovim prostorima vjerovatno neostvarena želja Podgradčana.

Na osnovu dosadašnjih saznanja, u Vrbaškom gradu a time i na prostoru G. Podgradaca, u poznom srednjem vijeku, život je tekao vrlo intenzivno.

U narednom, turskom periodu, Vrbaški grad se ne spominje i vjerovatno je i tada prestao postojati, ali naselje G. Podgradci je ostalo do današnjih dana.

Od 1463. do 1878. godine Bosnom vladaju Turci, pa samim tim i Gornjim Podgradcima. U ovom teškom periodu Podgračani su se mnogo puta uključivali u oružane ustanke koji su izbijali protiv Turaka na prostoru Bosanske krajine.

Krajem turskog perioda otvara se pilana na vodeni pogon, 1855. godine koje će se znatnije razviti za vrijeme Austrougarskog perioda.

Austrougarsaki period vladavine od 1878. do 1918. veoma je značajan za Podgradce. U tom periodu počela je znatnije da se razvija pilana koja je zapošljavala pored domaćih i radnike iz čitave Austrougarske monarhije koji se naseljavaju u Gornje Podgradce. Time se povećavao broj stanovnika i samo naselje se teritorijalno proširilo.

Gornji Podgradci u to vrijeme postaju opština u okviru Bosanskogradiškog sreza (kotara) koji je pripadao okrugu Banja Luka.

1888. godine izgrađuje se makadamski put izeđu Podgradaca i Gradiške.

1904. godine Podgradci su dobili poštu, telefonsku liniju i telegraf.

1910. godine mnogi Podgradčani učestvuju u "seljačkom štrajku" - oružanom otporu protiv Austrougarske kojom se tražilo rješenje seljačkog pitanja.

Gornji Podgradci između dva svjetska rata

U Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Kraljevini Jugoslaviji Gornji Podgradci su nastavili svoj dalji razvoj započet za vrijeme Austrougarske.

Naselje u blizini pilane se sve više urbanizuje. Grade se: crkva, škola, radnički dom, bioskop, sportski tereni, ...

Intenziviraju se privredne, prosvjetne, kulturne, sportske i druge aktivnosti.

Navedeni objekti su izgrađeni 30-tih godina prošlog vijeka za potrebe radnika i stanovništva uopšte, pa tako i osnovna škola koja je počela sa radom 1927. godine.

U ovom periodu u samom centru radile su stalno 4 trgovačke radnje i 1 povremeno. Pored trgovina radila su i 4 ugostiteljska objekta - gostionice. Podgradci su u to vrijeme imali više različitih zanatskih radnji među kojima su najznačajnije mesnice i pekare. Centar Gornjih Podgradaca bio je elektrificiran, a električna energija dobijala se iz pilane.

Autobuski saobraćaj nije bio uspostavljen, a putnici su do Gradiške putovali vozom, u jednom zatvorenom vagonu, koji su zvali "štala".

Kulturno-zabavni i sportski život je tada bio dosta dinamičan. U radničkom domu često su se održavale priredbe i zabave, kao i drugi kulturno-umjetnički sadržaji. Ovdje treba spomenuti tamburaško društvo, dobrovoljno vatrogasno društvo, društvo za tjelesno vaspitanje "Soko", fudbalski klub "Kozara" koji je preimenovan u "Slogu", povjereništvo SKPD Prosvjeta, mnogobrojni teniseri na teniskom igralištu; bili su nosioci kulturno-zabavnog i sportskog života.

Gornji Podgradci su tada bili značajan privredni, kulturni i sportski centar, odnosno opština na području sreza Bosanska Gradiška.

O Gornjim Podgradcima u Drugom svjetskom ratu je dosta pisano. Uglavnom to je vrijeme stradanja, nesreće i dovijanja ljudi kako da prežive tu najveću svjetsku kataklizmu. G. Podgradci i Podgradčani su dio "Kozaračke epopeje" koja svjedoči o žilavosti, upornosti, želje za slobodom u najtežim mogućim uslovima.

Mnogi Podgradčani taj rat nisu preživjeli. Preko 1300 Podgradčana je stradalo što u borbama, što u koncentracionim logorima od čega je 485-oro djece do 14-te godine života!

Poslije Drugog svjetskog rata, u vrijeme socijalizma dolazi do obnove porušene škole, pilane i drugih važnih objekata za mjesto. Prvog septembra 1955. Gornji Podgradci postaju opština i kao takva postojala je do 1. jula 1958. godine kada se ukidaju zajedno sa Novom Topolom, te pripajaju opštini Bosanska Gradiška.

Opština Gornji Podgradci imala je 8500 stanovnika.

Podgradci u narednim godinama nastavljaju daljnji razvoj. 1956. izvršena je potpuna eletrifikacija mjesta, 1958. uspostavljen je stalni autobuski putnički saobraćaj do Gradiške. Godine 1968. asfaltira se makadamski put Podgradci - Gradiška. U drvnoj industriji grade se novi pogoni, podižu se plantažni voćnjaci, počinje sa radom kamenolom Trnova!

U građanskom ratu u BiH (1992.-1995.) u Podgradcima je našlo smještaj više izbjeglica sa ratnih područja, a na ratištima je poginulo 11 pripadnika Vojske Republike Srpske.

Danas, u XXI vijeku, u postindustrijskom vremenu koje neki zovu tranzicijskim, Podgradci zauzimaju značajno mjesto i predstavljaju subregionalni centar opštine Gradiška.

Zahvaljujemo se Miladinu Brankoviću, direktoru OŠ "Mladen Stojanović" Gornji Podgradci na ustupljenom tekstu i fotografijama.